cong chieng Tay Nguyen

CỒNG CHIÊNG-NAY CÒN, MAI MẤT...

Phóng sự: Phương Duyên

Chỉ trong 2 chuyến công tác đến 2 huyện, chúng tôi rơi tõm từ thực tại này sang thực tại khác: Một nơi tiếng chiêng là nỗi ám ảnh, tiếng chiêng hòa lẫn vào từng nếp nhà, từng sinh hoạt; một nơi đã chục năm nay chẳng còn bóng dáng một bộ cồng chiêng nào!

Vượt hơn 60 cây số từ TP. Pleiku, chúng tôi đến làng Dăng, xã biên giới Ia O (Ia Grai) vào một buổi sáng mưa phùn. Dù vậy, có một lý do thật đặc biệt khiến chúng tôi không muốn trì hoãn chuyến đi này: Đây là ngôi làng nhiều cồng chiêng nhất xã, xã nhiều cồng chiêng nhất huyện, huyện này lại nổi tiếng có nhiều cồng chiêng nhất tỉnh! Và căn cứ theo số liệu báo cáo từ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, có thể khẳng định đây cũng là làng có nhiều cồng chiêng nhất Tây Nguyên, bởi đến nay Gia Lai đang là tỉnh lưu giữ được số lượng cồng chiêng nhiều nhất so với 4 tỉnh Tây Nguyên còn lại.

·        Đến làng nhiều cồng chiêng nhất Tây Nguyên

Tiếp chúng tôi tại nhà trong cái lạnh lẽo và ẩm ướt của mùa mưa Tây Nguyên, Ksor Phiếu-trưởng thôn làng Dăng-tự hào cho biết, làng có đến 86 bộ cồng chiêng, trong đó có 2 bộ chiêng rất quý gọi là chiêng Pat được đúc bằng loại nguyên liệu cực kỳ quý hiếm là đồng đen. “Đây là loại chiêng quý nhất trong các loại chiêng quý”-Ksor Phiếu nói chắc như đinh đóng cột. Chưa kể hàng chục bộ chiêng khác cũng quý hiếm không kém được truyền từ đời này sang đời khác, có số tuổi lên đến cả trăm năm.

“Chiếng Pat nghe có hay hơn chiêng thường không?”. “Có chớ, đánh nghe hay hơn nhiều chớ!”-Nói rồi Ksor Phiếu dẫn chúng tôi sang nhà già Rơchăm Pem gần đấy, một trong hai gia đình có chiêng Pat. Thấy chúng tôi đi cùng trưởng thôn, già Pem, năm nay gần 70 tuổi, không ngần ngại vào kho lấy ra chiếc chiêng quý lâu nay được cất kỹ, chỉ dùng trong những dịp lễ lớn của làng. Chiếc chiêng đủ sức làm mọi người kinh ngạc vì kích thước của nó với đường kính xấp xỉ 60cm, màu đen nâu rắn rỏi, nặng dễ đến cả chục kg. Thong thả ngồi bệt xuống trước cửa nhà, già Pem kể về “lịch sử” chiếc chiêng: Đây là chiếc chiêng của ama, amí (bố mẹ) già mua từ lâu lắm rồi, nghe nói phải mua bằng mấy chục con trâu. Sau này, ama amí để lại cho em gái già, rồi khi bà này mất thì nó thuộc về đứa con gái của bà là Bleo. Sợ cháu trẻ người không giữ được chiêng quý, già bèn mua lại của Bleo chiếc chiêng này cách đây chừng 5 năm với cái giá “kỷ lục”: 4 trâu, 5 bò, ngoài ra còn cho cháu gái thêm 14 triệu đồng để xây nhà! Kể xong, già Pem đứng dậy cầm lấy chiếc dùi gõ vài tiếng thật nhẹ vào mặt chiêng. Thật kỳ lạ, chỉ bằng những cú gõ nhẹ, tiếng chiêng đã vang rền khắp khu vườn, lan tỏa mãi trong không gian như những vòng tròn đồng tâm không dứt. Già Pem cho biết, có người đã đánh tiếng mua chiếc chiêng này với giá hơn 200 triệu đồng nhưng già nhất định không bán. “Phải giữ lại để khi mình chết đi thì phải có cái chiêng này đánh cho mình chớ”-già Pem nói. Có đôi chút hiểu biết về văn hóa Tây Nguyên thì mới hiểu hết nỗi lòng của già Pem. Tiếng cồng chiêng thiêng liêng và gần gũi vậy đó, nó theo con người ta từ lúc chào đời cho đến khi nhắm mắt về với Atâu.

Rời nhà già Pem, Ksor Phiếu dẫn chúng tôi sang nhà bà Ksor Byơih, hiện gia đình bà là một trong số những hộ còn giữ nhiều cồng chiêng nhất làng. Nhưng đến nơi, nhìn khắp lượt ngôi nhà sàn chẳng thấy bóng dáng cồng chiêng đâu. Chị Ksor Hueo, con gái bà Byơih, miệng ngậm tẩu thuốc chẳng nói chẳng rằng leo thẳng một mạch và đu người lên xà nhà rồi thả mình xuống một cái kho hẹp phía bên trong, lần lượt chuyển ra mấy bộ chiêng. Hỏi sao không làm cửa cho tiện ra vào mà phải leo trèo, chị Hueo cảnh giác nói: “Nếu làm cửa thì người ngoài sẽ biết nhà có cồng chiêng mà vào lấy trộm mất. Làng mình có nhiều nhà bị mất trộm cồng chiêng lắm”. Hiện nhà chị còn tới 6 bộ cồng chiêng, cá biệt có bộ có tới mười mấy chiếc, chủ yếu là chiêng đồng. Hỏi tuổi cồng chiêng thì chị không nhớ nổi, chỉ biết là đã có từ lâu lắm rồi, từ hồi ama amí chị còn chưa sinh ra. Mỗi khi làng có lễ hội như Mừng được mùa hay Pơthi (bỏ mả), chị mới lấy chiêng ra cùng tham gia với làng.

·        Nơi “người chết không được nghe tiếng chiêng”...

Hôm sau, ngược về hướng Đông Nam, chúng tôi đến huyện Đăk Đoa. Nếu Ia Grai dẫn đầu về số lượng cồng chiêng trong khu vực người Jrai (và cả toàn tỉnh) thì Đăk Đoa lại là huyện có số làng “trắng” cồng chiêng nhiều nhất trong khu vực người Bahnar trên địa bàn tỉnh. Một cán bộ phòng Văn hóa-Thông tin huyện cho biết, cá biệt, Đăk Đoa có 2 xã hoàn toàn... không còn cồng chiêng là xã Trang và xã Ia Pết.

Trao đổi với chúng tôi, anh Trịnh Nhân Nghĩa-cán bộ văn hóa xã Trang-thừa nhận, cách đây chừng 10 năm xã vẫn còn cồng chiêng, còn bây giờ thì chẳng còn lấy một chiếc! Nguyên nhân rất nhiều: Do nghèo đói mà bán đi, do thanh niên không hiểu hết giá trị cồng chiêng nên... thừa lúc bố mẹ đi rẫy bán lấy tiền uống rượu; ngoài ra, do một số thay đổi tín ngưỡng của đồng bào Bahnar nơi đây nên cồng chiêng cũng dần mất đi vị trí thượng tôn trong cộng đồng làng. Anh Yốp, một người dân làng Ghè nói: “Cồng chiêng làng mình bán hết rồi, bán lâu rồi!”. Theo lời kể của anh Yốp, năm 2000, khi nhà ông Nip bán đi bộ cồng chiêng cuối cùng của gia đình thì cũng là lúc làng Ghè không còn bộ cồng chiêng nào. Yốp vẫn còn nhớ bộ chiêng này có tới hơn 20 chiếc, được ông Nip đem bán cho người mua đồng nát, cứ... cân ký lên rồi tính tiền. Từ đó đến nay, cồng chiêng trở thành những thanh âm rất xa vời, xa xỉ đối với làng Ghè và cả xã này. “Làng vắng tiếng cồng chiêng thì buồn lắm! Nhiều lúc người chết không được nghe tiếng cồng chiêng”-anh Yốp nói đầy luyến tiếc.

Đó là kết quả tất yếu của một ngôi làng vắng bặt tiếng cồng chiêng: Một đời sống văn hóa lặng lờ, tẻ ngắt! Chính một người rặt Quảng Nam như anh Nghĩa mà còn thấy buồn, vì anh đã gắn bó với nơi này đủ lâu để biết yêu bản sắc nơi đây. Năm 2005, tình cờ xã “bắt” được một tay buôn cồng chiêng đang chở một bộ cồng chiêng gồm 20 chiếc ngang qua UBND xã. Theo như “khai nhận” của người này thì bộ cồng chiêng được mua lại của một gia đình ở huyện Chư Sê. Đang lúc nhớ quá tiếng cồng chiêng, xã bèn mua lại bộ cồng chiêng này (tất nhiên là với giá rẻ hơn chút ít) để làng nào cần thì đến mượn về chơi, vì nhiều làng vẫn rất thích cồng chiêng nhưng không có khả năng mua lại bởi đó là cả một gia sản. Anh Yốp cho biết, cách đây chừng nửa tháng, khi ông Blung ở làng Phạm Ghè mới mất, người làng cũng đội mưa đội gió chạy ra UBND xã để mượn bộ cồng chiêng về chơi trong đám chết của ông.

Phong trào tập luyện đánh cồng chiêng bắt đầu sôi nổi trở lại khi cùng với việc mua lại bộ cồng chiêng, xã cho thành lập một đội cồng chiêng gồm 40 người. Chỉ một năm sau, đội cồng chiêng của xã đã giành giải khuyến khích hội thi cồng chiêng toàn huyện. Anh Nghĩa cho biết thêm: Đầu năm 2009, mục sư Siu Y Kim-Ủy viên Tổng liên hội Hội Thánh Tin lành Việt Nam miền Nam, phụ trách mục vụ Gia Lai-Kon Tum-có đưa một đoàn cồng chiêng trong tỉnh đi biểu diễn ở TP. Hồ Chí Minh. Dịp này, Bí thư Đảng ủy xã Trang đã có buổi nói chuyện với người dân trong xã, rằng mục sư cũng trân trọng tiếng cồng chiêng như vậy, sao dân làng mình lại bỏ cồng chiêng? Từ đó, nhiều người dân trong xã cũng nghĩ lại, cầm lại cái cồng, cái chiêng trong những dịp lễ hội.

Không riêng gì các làng của xã Trang, xã Ia Pết (Đăk Đoa), nạn chảy máu cồng chiêng cũng là thực trạng chung của 224 làng trong toàn tỉnh (chiếm 18,8%). Trong khi đó, Festival Cồng chiêng Quốc tế lần thứ I Gia Lai-Việt Nam lại đang đến gần. Có lẽ Festival này sẽ mang đến một hy vọng mới, một giải pháp mới cho thực trạng nói trên?

P.D

BOX: Sau báo cáo khoa học mới nhất về điều tra, phân loại cồng chiêng trên địa bàn tỉnh của ngành Văn hóa, huyện Ia Grai (gồm 92 làng) trở thành vùng đất nổi bật nhất so với cả tỉnh vì số lượng cồng chiêng “vô địch”: 1.116/5.655 bộ, chiếm khoảng 1/5 số lượng cồng chiêng toàn tỉnh. Ia Grai còn dẫn đầu về số lượng cồng chiêng quý: 353 bộ, chiếm hơn 1/3 số lượng cồng chiêng toàn tỉnh. Trong khi đó, thực trạng chảy máu cồng chiêng tại huyện Đăk Đoa lại hết sức đáng ngại: Toàn huyện chỉ còn 131 bộ cồng chiêng/104 làng; hiện có đến 42 làng “trắng cồng chiêng, chiếm tỷ lệ làng “trắng” cồng chiêng cao nhất trong khu vực người Bahnar trên địa bàn tỉnh.